Op 25 september organiseerde Creative Commons Nederland een seminar over de ‘Toekomst van Open’. Tijdens deze dag keken we samen met onze partners en vrienden terug op 10 jaar Creative Commons Nederland. Marjan Hammersma (Directeur Generaal Cultuur en Media van het ministerie van OCW), betrokken sinds het eerste uur gaf een keynote over de rol van het auteursrecht en Creative Commons in onze samenleving. Hieronder vind je de tekst van deze keynote. We hebben de tekst verrijkt met enkele links naar relevante webpagina’s. Bernt Hugenholtz hield ook een keynote, deze kun je hier vinden.
Toekomst van Open
De Europeaan heeft een bijzondere en hoogst verwarrende manier van denken. Hij denkt er altijd aan hoe iets hem van nut kan zijn en hem voordeel kan bieden. Hij denkt meestal maar voor één mens, en niet voor alle mensen. En die ene mens is hij zelf. […]
In onze taal betekent het woord ‘lau’ zowel ‘van mij’ als ‘van jou’. In de taal van de Europeaan zijn er nauwelijks twee woorden te bedenken die verschillender van betekenis zijn dan dit ‘van mij’ en ‘van jou’. Van mij is dat wat uitsluitend en alleen mij toebehoort. Van jou is dat wat uitsluitend en alleen jou toebehoort. […]
Om nu te voorkomen dat de mensen zich vergrijpen aan de dingen van een ander die verklaard heeft dat ze hem toebehoren, wordt door bijzondere wetten precies vastgesteld wat van iemand is en wat niet. [En broeders,] er zijn in Europa zelfs mensen, die niets anders doen dan erop letten dat niemand deze wetten overtreedt, dat de Europeaan niets wordt afgenomen van wat hij zich heeft toegeëigend! […]
Passage uit ‘De Papalagi – de redevoeringen van het Zuidzee-opperhoofd Tuiavii’
De Papalagi is een imaginair reisverhaal uit 1920, dat geschreven is uit het perspectief van de hoofdman van Samoa, die met een groep etnologen door Europa reisde, en de Westerse samenleving met verbazing beschouwt.
Eigendom vs delen
In onze Westerse, kapitalistische cultuur is eigendom en bezit iets heel fundamenteels. In sommige andere culturen is delen juist iets heel gewoons. Toch gaan we nu in het Westen ook steeds meer toe naar een deeleconomie, vooral dankzij de komst van alle digitale middelen die delen heel makkelijk maken. Je sociale status hangt in deze deeleconomie steeds meer af van de content die je deelt op Facebook en steeds minder van de dingen die je zegt in een keynote-speech.
Toch is die content nog altijd gebaseerd op het Westerse eigendomsdenken: alles wat gecreëerd wordt is iemands intellectueel eigendom en valt daarmee onder auteursrecht. Dit recht is belangrijk. Het waarborgt het bestaan van creatieve beroepen. Auteurs moeten garantie hebben op inkomsten uit hun werk en mogen niet zomaar worden onteigend. Als overheid heb je de taak dit recht te beschermen. Tegelijk is het een taak van de overheid om te zorgen dat iedereen vrije toegang tot veelzijdige cultuur en betrouwbare informatie heeft.
Daarnaast is elke vorm van creatie een aanpassing of doorontwikkeling van een eerdere creatie. Geen idee is echt origineel, innovatie heeft inspiratie nodig. U begrijpt: de opvatting dat een creatie iemands eigendom is en de opvatting dat creatie toegankelijk en liefst bewerkbaar moet zijn, bijten elkaar. Er spelen verschillende waarden en belangen, zowel economische, creatieve, maatschappelijke als sociale.
Rol overheid
Als overheid moeten we daarom een weg vinden in deze tegenstelling en zijn we daarom op zoek naar een goede balans tussen hebben en delen. Voor de informatie en content die de overheid zelf produceert is dat steeds makkelijker. De informatie van de overheid en de door de overheid gefinancierde instellingen moet openbaar zijn, tenzij dit verhinderd wordt door juridische bepalingen. Dat is vastgelegd in de Wet openbaarheid van bestuur. Een mooi voorbeeld hiervan is de beschikbaarheid en toegankelijkheid van het Nederlandse wetboek. Alle Nederlandse wetten zijn online beschikbaar via wetten.nl, doorzoekbaar en vol met links naar andere wetteksten. Een voorbeeld op het gebied van cultureel erfgoed is het Monumentenregister. Daarin zijn alle gebouwen van nationale betekenis te vinden. Deze informatie kan als open data gebruikt worden door iedereen die potentie voor innovatie ziet, en er is dan ook al een Rijksmonumenten-app voor wandelaars gemaakt.
Bovendien valt alle content van de website Rijksoverheid.nl onder de verklaring Creative Commons Zero. Vroeger stond er een copyrightteken op de website. Daarnaast heeft Nederland zich aangesloten bij het Open Government Partnership. Het ministerie van BZK ontwikkelt een visie en actieplan op de open overheid, dat binnenkort aan de Tweede Kamer wordt aangeboden. Dit moet er toe leiden dat het voor de overheid steeds makkelijker wordt publieke content openbaar te maken. Voor alle niet-publieke content ligt dat moeilijker. Binnen het ministerie van OCW is dat op alle beleidsterreinen zichtbaar:
Binnen het basis- en voortgezet onderwijs streeft OCW bijvoorbeeld naar een doorbraak in het gebruik van digitale leermiddelen in het onderwijs om meer gepersonaliseerd onderwijs mogelijk maken. Dit is een van de tien ICT-doorbraakprojecten die zijn aangekondigd in het regeerakkoord. Hier liggen echter wel vraagstukken over de beschikbaarheid van lesmateriaal.
Binnen cultuur en media is digitaal erfgoed een belangrijk vraagstuk. OCW neemt de regie bij de ontwikkeling van een infrastructuur (diensten, voorzieningen, netwerk) voor duurzame digitale opslag en beschikbaarstelling van digitale collecties uit cultuur, media en wetenschap. Daarbij spelen natuurlijk vragen over auteursrecht, toegankelijkheid, open content en de gevolgen voor de creatieve industrie.
En binnen wetenschappelijk onderwijs is er onder meer de trend van Massive Online Open Courses en open course ware, die studenten gratis toegang geven tot onderwijs en lesmateriaal. Daarnaast versnelt OCW de transitie naar een open wetenschappelijke informatievoorziening door bottom-up initiatieven te faciliteren, het gesprek aan te gaan met alle stakeholders, nationaal beleid aan te passen en invloed uit te oefenen op internationale regelgeving.
Het is geen toeval dat alleen al op dit seminar vier van de zes onderwerpen waar we het straks met elkaar over zullen hebben direct in het beleidsterrein van OCW passen. Open data, open design, open cultuur en media en open leren; in een informatiesamenleving gaan vraagstukken omtrent openheid en een ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap hand in hand.
OCW heeft binnen al deze beleidsterreinen steeds te maken met de tegenstrijdige belangen van de bescherming van eigendomsrechten enerzijds en het toegankelijk maken van cultuur anderzijds. Hebben of delen. Dit betekent dat een Minister of Staatssecretaris soms keuzes moet maken tussen het ene belang of het andere. Dat is natuurlijk geen fijne situatie. Veel liever heb je als overheid een verdeelsleutel om maatwerk te kunnen bieden en de balans te zoeken. Creative Commons is zo’n verdeelsleutel.
CC als oplossing
In 2003 vonden drie organisaties elkaar en haalden Creative Commons naar Nederland: de Waag Society, Kennisland en het Instituut voor Informatierecht. Dit zijn alle drie pioniers; instellingen die constant de grenzen aan het verkennen zijn. In een tijd waarin samenleving en technologie razendsnel innoveren en wet- en regelgeving moeite hebben op alle ontwikkelingen aan te sluiten, komen zij met praktische, vernieuwende oplossingen. Creative Commons is er daar een van.
Creative Commons-licenties zijn niet alleen een juridisch instrument. Het is ook een manier van zakendoen, die gebaseerd is op een ander wereldbeeld dan het klassieke Westerse. Een wereldbeeld van vertrouwen en van een geloof in het belang van creatie. De Waag Society, Kennisland en het Instituut voor Informatierecht zijn in staat geweest om te overtuigen dat iets dat zo indruist tegen ons traditionele eigendomsdenken toch een eerlijke oplossing is voor alle partijen. OCW heeft dit initiatief vanaf het begin gesteund, zowel financieel als inhoudelijk.
Sindsdien is OCW altijd betrokken gebleven. Voor OCW is Creative Commons een hulpmiddel om met auteursrecht om te gaan. Het auteursecht aanpassen is niet zomaar mogelijk, omdat we afhankelijk zijn van internationale regelgeving. Goede afspraken maken kan wél. Over auteursrecht wordt erg vaak gesproken in termen van beperkingen. Dankzij CC kan er gedacht worden over auteursrecht in termen van mogelijkheden. CC is geen oplossing, maar een hulpmiddel om de grootst mogelijke potentie uit creatie te halen.
Creative Commons is een succes. In de hele wereld zijn er maar acht rechtszaken geweest over content waar een Creative Commons licentie op zat; in Nederland zelfs maar één. Er is daarmee een hulpmiddel gevonden voor die balans tussen hebben en delen. De uitdaging is nu om nog een stap verder te komen, waarbij niet alleen een balans gevonden wordt tussen hebben en delen, maar deze gewoon hand in hand gaan. Creative Commons is hulpmiddel, maar er zijn natuurlijk ook alternatieven denkbaar. Bijvoorbeeld alternatieve businessmodellen; zoals het abonnementsmodel van Spotify en Netflix of het model van een klein bedrag per aankoop van iTunes. OCW zoekt actief naar mogelijkheden waardoor makers loon naar werken krijgen en tegelijkertijd beschikbaarheid en creatieve bewerkingen zo min mogelijk worden belemmerd.
Wellicht is er dan in de toekomst een equivalent van het Samoaanse ‘lau’ dat zowel van jou als van mij betekent. Een model waarin de economische én maatschappelijke waarde van creatie nog verder vergroot wordt en zowel makers als gebruikers en hergebruikers de vruchten kunnen plukken van creatie en innovatie.